मौक्तिकानि (रत्नख्ण्डानि)
१. अकन्दसमुत्थिता पउमिणी अवञ्चओ वणिओ अचोरो सुवणआरो
- अकलहो गामसमागमो अलुद्धा गणिआ त्ति दुक्करं एदे संभावीअन्ति ।
- (अकन्दसमुत्थिता पह्मिनी अवञ्चको वणिक् अचौरः सुवर्णकारः
- अकल्हो ग्रामसमागमः अलुब्धा गणिकेति दुष्करमेते सम्भाव्यन्ते ।) ५.प्र.स.१४७५
२. अजुर्त्तं परपुरुषसंकित्तणं सोदुं
- (अयुक्तं परपुरुषसंकीर्थनं श्रोतुम् ।) स्वप्रवासवदत्तम् ३. पृ.६४
३. अणदिक्कमणीओ हि विही
- (अनतिक्रमणीयो हि विधिः) स्वप्रवासवदत्तम् २. पृ.५८
४. अनतिक्रमणीया भगवती गोकाम्या ब्राह्मणकाम्या च । मृच्छकटिकम् ३. पृ.सं.९२
५. अनन्तपुष्पस्य मधोर्हि चूते द्विरेफमाला सविशेषसङ्गा । कुमारसम्भवम् १.२७
६.अनुहुंकुरुते घनध्वनिं न तु गोमायुरुतानि केसरी । शिशुपालवधम् १६.२५
७. अभिभूतिभयादसूनतः सुखमुज्झान्ति न धाम मानिनः किरातार्जुनीयम् २.२०
८. अथीं दोषं न पष्यति । समयोचितपध्यमालिका १.४
९. अर्धो घटो घोषमुपैति नूनम् । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
१०. अल्पक्लेशं मरणं दारिद्र्यमनन्तकं दुःखम् । मृच्छकटिकम् १.११
११. अल्पविद्यो महागर्वी । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
१२. असत्पुरुषसेवेव दृष्टिर्निष्फलतां गता । चारुदत्तचरितम् १.१९
१३. अहर्निशं वर्षति वारिवाहस्तथापि पत्रत्रितयः पलाशः । समयोचितपध्यमालिका १०.६१
१४. आअमप्पहाणणि सुळहपय्यवत्थणाणि महापुरुसाहि अआणि होति
- (आगमप्रधानानि सुलभपर्यवस्थानानि महापुरुषहृदयानि भवन्ति ।) स्वप्रवासवदत्तम् २.५८
१५. आकण्ठजलमग्नोऽपि स्वा लिहत्येव जिह्वया । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
१६. आपन्नार्तिप्रशमनफलाः संपदो ह्युत्तमानाम् । मेघदूतम् १.५४
१७. आर्जवं हि कुटिलेषु न नीतिः । नैषधीयचरितम् ५.१०३
१८. उत्तीर्णे च परे पारे नौकायाः किं प्रयोजनम् । सुभषितरत्नभाण्डागारम् २४८. ८५
१९. एअस्सिं दु्ळ्ळहो गुणविभवो त्ति
- (एकस्मिन् दुर्लभो गुणविभव इति ।) चारुदत्तचरितम् २.प्र.सं ४६
२०. एको हि दोषो गुणसंनिपाते निमज्जतीन्दोःकिरणेष्विवाङ्कः । कुमारसम्भवम् १.३
२१. एवमनिर्ज्ञातानि दैवतान्यप्यवधूयन्ते । स्वप्रवासवदत्तम् १.प्र.३४
२२. क ईप्सितार्थस्थिरनिप्टायं मनः पयप्टा निम्नाभिमुखं प्रतीपयेत् । कुमारसम्भवम् ५.५
२३. कन्यका हि निर्दोषदर्शन भवन्ति । नागानन्दम् १.प्र.२२
२४. कामो वामः । मृच्छकटिकम् ५.प्र.सं १४७
२५. किं मर्दितोऽपि कस्तूर्यां लशुनो याति सौरभम् । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
२६. किं हीणकुसुमं सहआरपादवं महुअरिओ उण सेवन्ति
- (किं हीनकुसुमं सहकारपादपं मधुकर्यः पुनः सेवन्ते।) मृच्छकटिकम् २.प्र.सं ५२
२७. क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे । भोजप्रबन्धः
२८. कुकृत्ये को न पण्डितः । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
२९. क्षणे क्षणे यन्नवतामुपैति तदेव रूपं रमणीयतायाः शिशुपालवधम्४.१७
३०. क्षीरेण दग्धजिह्वस्तक्रं कूत्कृत्य बालकः पिबति । हितोपदेशम् ४.१०.३
३१. गजानां पङ्कमग्रानां गजा एव धुरंधराः। हितोपदेशम् १.१९३
३२. गणिका णाम पादुअन्तरप्पविट्टा विआ लेट्ठुआ दुक्खेण उण णिराकरीअदि । मृच्छकटिकम् ५.प्र.सं १४६
- (गणिका नाम् पादुकान्तरप्रविष्टेवलेष्टुका दुःखेन पुनर्निराक्रियते ।)
३३. गणिआ हत्थी का अत्थओ भिक्खु चाटो रासहो अ जाहिं एदे
- णिवसन्ति तहिं दुट्टा वि ण जाअन्ति
- (गणिका हस्ती कायस्थो भिक्षुप्टाटो रासभप्टा यत्रैते निवसन्ति तत्र दुष्टा अपि न जायन्ते) मृच्छकटिकम् ५.प्र.सं १४७
३४. गतयो विविधा हि चेतसां बहुगुह्यानि मदाकुलानि च । सौन्दरनन्दरनम् ८.६
३५. धनाम्बुना राजपथे हि पिच्छिले क्कचिद् बुधैरप्यपथेन गम्यते । नैषधीयचरितम् ९.३६
३६. जनानने कः करमर्पयिष्यति । नैषधीयचरितम् ९.१२५
३७. जे अहिभवन्ति शाहुं ते पावा ते अ चाण्डाला
- (येऽभिभवन्ति साधुं ते पापास्ते च चाण्डालाः ।) मृच्छकटिकम् १०.३४
३८. तरुणीकच इव नीचः कौटिल्यं नैव विजहाति । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
३९. दलिद्दपुरिससंकन्तमणा क्खु गणिआ लोए अवअणीआ भोदि
- (दरिद्रपुरुषसंक्रान्तमनाः खलु गणिका लोकेऽवचनीया भवन्ति ।) मृच्छकटिकम् २.प्र.सं ५९
४०. दर्दुरा यत्र वक्तारस्तत्र मौनं हि शोभनम् । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
४१. धूतं हि नाम पुरुषस्यासिंहासनं राज्यम् । मृच्छकटिकम् २. प्र.सं ५९
४२. द्वयमिदमतीव लोके प्रियं नराणां सुहृच्च वनिता च । मृच्छकटिकम् ४.२५
४३. दरिद्रयं खलु नाम मनस्विनः पुरुषस्य सोच्छ्वासं मरणम् । चारुदत्तचरितम् १.प्र.सं १०
४४. दीर्घसूत्रो विनश्यति । पञ्चतन्त्रम्. ४.४१.४२
४५. दुर्लभा गुणा विभवप्टा । अपेयेषु तडागेषु बहुतरमुदकं भवति । मृच्छकटिकम् २. प्.सं ६९
४६. दुष्करं विषमौषधीकर्तुम् । मृच्छकटिकम् ८.प्र.सं २२५
४७. देवो दुर्बलघातकः । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
४८. द्यौर्न काचिदथवास्ति निरूढा सैव सा चलति यत्र हि चित्तम् । नैषधीयचरितम् ५.५७
४९. धूमो निवर्त्येत समीरणेन यतस्तु कक्षस्तत एव वह्निः । रघुवंशम् ७.५५
५०. न कालमपेक्षते स्नेहः । मृच्छकटिकम् ७. प्र.सं २०४
५१. न केवलं यो महतोऽपभाषते शृणोति तस्मादपि यः स पाप्भाक् । कुमारसंभवम् ५.८३
५२. नक्रः स्वस्थानमासाद्य गजेन्द्रमपि कर्षति । पञ्चतन्त्रम्. ३.४४
५३. नग्रक्षपणके देशे रजकः किं करिष्यति । चाणक्यनीतिः ११०
५४. न पुरुषमाश्रमवासिषु प्रयोज्यम् । स्वप्रवासदत्तम् १.५
५५. न पादपोन्मूलनशक्ति रंहः शिलोच्चये मूर्च्छति मारुतस्य । ह्म रघुवंशम् २.३४
५६. न पुण्यमोक्षणमर्हति लता । चारुदत्तचरितम् १.पृ.सं १८
५७. नरः प्रत्युपकारार्थी विपत्तौ लभते फलम् । चारुदत्तचरितम् ४.७
५८. नवोवणाणि णाम आदिः जणत्स सअगेहं
- (तपोवनानि नामातिथिजनस्य स्वगेहम् ।) चारुदत्तचरितम् १.पृ.३८
५९. न सुवर्णे ध्वनिस्तादृग् यादृक् कास्ये प्रजायते । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
६०. न हि तापयितुं शक्यं सागराम्भस्तृणोल्कया । हितोपदेशम् १.८६
६१. न हि सिद्धवाक्यान्युत्क्रम्य गचछति विधिः सुपरीक्षितानि । स्वप्रवासदत्तम् १.पृ. ४४
६२. न हि सिंहो गजास्कन्दी भयाद् गिरिगुहाशयः । रघुवंशम् १७.५२
६३. न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते । भगवद्गीता ४.३८
६४. नार्कातपैजलजमेति हिमैस्तु दाहम् । नैषधीयचरितम् २३.५०
६५. निक्षिप्तं हि मुखे रत्नं न कुर्यात् प्राणाधारणम् । हितोपदेशम् ३.५५
६६. निवसन्ति पराक्रमाश्रया न विषादेन समं समृद्धयः । किरातार्जुनीयम् । २.१५
६७. पयोऽपि शौण्डिकीहस्ते मदिरां मन्यते जनः । सुभषितरत्नभाण्डागारम् १६७.६२६
६८. परस्परागता लोके दृश्यते रूपतुल्यता । स्वप्रवासदत्तम् ६.१४
६९. पवनः परागवाही पथ्यासु वहन् रजस्वलो भवति । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
७०. पश्येयुः क्षितिपतयो हि चारदृष्टया । मृच्छकटिकम् ७.८
७१. प्रद्वेषो बहुमाना वा सङ्कल्पादुपजायते । स्वप्रवासदत्तम् ६.७
७३. प्रायेण सामग्रूयविधौ गुणानां पराङ्मुखी विश्वसृजः प्रवृत्तिः । कुमारसंभवम् ३.२८
७४. पुरुसजोव्वणाणि विअ गिहजोव्वणाणि खु दसाविसेसं
- अणुहोन्ति । (पुरुषयौवनानीव गृहयौवनानि खलु दशाविशेषमनु भवन्ति ।) चारुदत्तचरितम् १.पृ.सं १०
७५. पुरुसेसु णासा णिक्खिविअन्ति ण उण गेहेसु
- (पुरुषेषु न्यासा निक्षिप्यन्ते न पुनर्गेहेषु ।) मृच्छकटिकम् १.पृ.सं ४४
७६. पुस्तकं वनिता वित्तं परहस्तगतं गतम् । समयोचितपध्यमालिका ४८.५३
७७. बुद्धेः फलमनाग्रहः । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
७८. भाग्यक्रमेण हि धनानि पुनर्भवन्ति । चारुदत्तचरितम् १.५
७९. भाग्यहीना न पश्यन्ति बहुरत्ना वसुंधरा । सुभषितरत्नभाण्डागारम् १६०.३११
८०. भिन्नरुचिर्हि लोकः । रघुवंशम् ६.३०
८१. मनसो हि रजस्तमस्विनो भिषजोऽध्यात्मविदः परीक्षकाः । सौन्दरनन्दरनम् ८.५
८२. मनोरथानामगतिर्न विद्यते । कुमारसंभवम् ५.६४
८३. महुरं पि बहु खादिअं अजिण्णं होइ
- (मधुरमपि बहु खादितमजीर्णं भवति ।) चारुदत्तचरितम् ३.पृ.सं ५६
८४. मुहूर्तं ज्वलितं श्रेयो न तु धूमायितं चिरम् । महाभारतम्
८५. मूले च्छिण्णे कुदो पादवस्स पालणम्
- (मूले छिन्ने कुतः पद्पस्य पाल्नम् ।) मृच्छकटिकम् ९.पृ.सं २९०
८६. मौनं सर्वार्थसाधनम् । पञ्चतन्त्रम्. ४.४८
८७. यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
८८. याचनान्तं हि गौरवम् । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
८९. याञ्चा मोघा वरमिधिगुणे नाधमे लब्धकामा । मेघदूतम् १.६
९०. यादृशास्तन्तवः कामं तादृशू जायते पटः । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
९१. यौवनमात्रापराध्यति न चारित्र्यम् । मृच्छकटिकम् ९. पृ.सं २७१
९२. रत्नं रत्नेन संगच्छते । मृच्छकटिकम् १.पृ.सं २३
९३. रिक्तः सर्वो भवति हि लघुः पूर्णता गौरवाय । मेघदूतम् १.२०
९४. लधयन् खलु तेजसा जगन्न महानिच्छति भूतिमन्यतः । किरातार्जुनीयम् २.१८
९५. ळहुजणस्स सुळहो विम्हओ
- (लघुजनस्य सुलभः विस्मयः ।) चारुदत्तचरितम् २.पृ.सं.५२
९६. वाग्जन्मवैफल्यमसह्यशल्यं गुणाद्भुते वस्तुनि मौनिता चेत् । नैषधीयचरितम् ८.३२
९७. विकारहेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतांसि त एव धीराः । कुमारसंभवम् १.५९
९८. विक्रीते करिणि किमङ्कुशे विवादः । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
९९. विचित्राणि हि विधिविलासितानि । नागानन्दम् । ५.पृ.१३४
१००. विना मलयमन्यत्र चन्दनं न प्ररोहति । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
१०१. विनाशकाले विपरीतबुद्धिः । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
१०२. विनिगुह्य हि रोगमातुरो न चिरात्तीव्रमनर्थमृच्छति । सौन्दरनन्दरनम् ८.४
१०३. विभूषणं मौनमपण्डितानाम् । भर्तृहरिशतकत्रयम् । १.६
१०४. विविक्तविश्रम्भरसो हि कामः । मृच्छकटिकम् ८.३०
१०५. विषमप्यमृतं क्कचिद् भवेदमृतं वा विषमीशवरेच्छया। रघुवंशम् । ८.४६
१०६. विषवृक्षोऽपि संवर्ध्य् स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम् । कुमारसंभवम् १.५५
१०७. वृणते हि विमृश्यकारिणं गुणलुब्धाः स्वयमेव सम्पदः । किरातार्जुनीयम् २.३०
१०८. शङ्क्नीया हि दोषेषु निष्प्रभावा दरिद्रता । चारुदत्तचरितम् ३.१५
१०९. शङ्क्नीया हि लोके अस्मिन्निष्प्रतापा दरिद्रता । मृच्छकटिकम् ५.४३
११०. शत्रुः कृतापराधः शरणमुपेत्य पादयोः पतितः शस्त्रेण न हन्तव्यः । मृच्छकटिकम् १०. पृ.सं ३३०
१११. शत्रोरपि गुणा वाच्या दोषा वाच्या गुरोरपि । सुभषितरत्नभाण्डागारम् १६०.३४०
११२. शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम् । कुमारसंभवम् ५.३३
११३. श्रेयसि केन तृप्यते । शिशुपालवधम् १.२९
११४. सक्करो हि णाम् सक्करेण पडिच्छिदो पीदिं उप्पादेदि
- (सत्कारो हि नाम् सत्कारेण प्रतीष्टः प्रीतिमुत्पादयति ।) स्वप्रवासदत्तम् ४.पृ.८८
११५. सके गेहे कुक्करो वि दाव चण्डो भोदि
- (स्वके गेहे कुक्करोऽपि तावचण्डो भवति ।) मृच्छकटिकम् १. पृ सं ३९
११६. सच्चेण सुहं क्खु लब्भइ सच्चालावे ण होइ पावम्
- (सत्येन सुखं खलु लभ्यते सत्यालापो न भवति पातकम् ।) मृच्छकटिकम् १.३५
११७. सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः । शाकुन्तलम् १.२०
११८. सत्यं यत् परदुःखाय तत्र मौनपरो भवेत् ।
११९. स्तोत्रं कस्य न तृप्तये । कुमारसंभवम् १०.९
१२०. स्त्रीस्वभावस्तु कातरः । स्वप्रवासदत्तम् ४.८
१२१. सदक्खिञ्ञस्स जणस्य परिजणो वि सदक्खिञ्ञो एव्व होदि
- (सदाक्षिण्यस्य परिजनोऽपि सदाक्षिण्य एव भवति ।) स्वप्रवासदत्तम् ४. पृ.८६
१२२. समानाधिकरण्यं हि तेजस्तिमिरयोः कुतः । शिशुपालवधम् २.६२
१२३. समीरणो नोदयिता भवेति व्यपदिश्यते केन हुताशनस्य । कुमारसंभवम् ३.२१
१२४. समुत्रयन् भूतिमनार्यसङ्गमाद् वरं विरोधोऽपि समं महात्मभिः । किरातार्जुनीयम् १.८
१२५. सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते । भगवद्गीता २.३४
१२६. सर्वजनसाधारणमाश्रमपदं नाम । स्वप्रवासदत्तम् १.पृ.४६
१२७. सर्वारम्भास्तण्डुलप्रस्थ्मूलाः । सुभषितरत्नभाण्डागारम् ९६.२
१२८. सव्वजणमणोभिरामं खु सोभग्गं णाम
- ( सर्वजनमनोभिरामं खलु सौभाग्यं नाम ।) स्वप्रवासदत्तम् २. पृ. ५८
१२९. साक्षिमन्यासो निर्यातयितव्यः । स्वप्रवासदत्तम् ६. पृ. १२४
१३०. साहसे खलु श्रीर्वसति । चारुदत्तचरितम् ४. पृ.सं ८६
१३१. सिते हि जायेत शितेः सुलक्ष्यता । नैषधीयचरितम् १२.२२
१३२. सुखं हि दुःखान्यनुभूय शोभते यथान्धकारादिव दीपदर्शनम् । चारुदत्तचरितम् १.३
१३३. सुखार्थिनः कुतो विद्या दुतो विद्यार्थिनः सुखम् । सुभषितरत्नभाण्डागारम् १५८.२१६
१३४. सुखात्तु यो याति दशां दरिद्रतां स्थितः शरीरेण मृतः स जीवति । चारुदत्तचरितम् १.३
१३५. सुचरितचरितं विशुद्धदेहं न हि कमलं मधुपाः परित्यजन्ति । मृच्छकटिकम् ८.३२
१३६. सुतप्तमपि पानीयं शमयत्येव पावकम् । पञ्चतन्त्रम् ३.२३
१३७. हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः । किरातार्जुनीयम् १.४
१३८. हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्रौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा । रघुवंशम् १.१०
१३९. होतारमपि जुह्वन्तं स्पष्टो दहति पावकः । सुभषितरत्नभाण्डागारे - " सुभषितरत्नखण्डमञ्जूषा "
१४०. ज्ञानाच्च रौक्ष्याच्च विना विमोक्तुं न शक्य्ते स्नेहमयस्तु पाशाः । सौन्दरनन्दरनम् ८.१५