वाचोयुक्तिः

वाचोयुक्तिः वाक्प्रपञ्चस्य शोभां वर्धयति । स्वीयैः पदैः चमत्कारयुक्तं विशेषम् अर्थम् अभिव्यञ्जयति । वाचः युक्तिः इति उच्यते चेत् षष्ठीतत्पुरुषसमासः भवति । वाक्दिक्पश्यद्भ्यः युक्तिदण्डहरेषु इत्येतत् किञ्चन वार्तिकं विद्यते । अस्य वार्तिकस्य नियमस्य अनुसारं वाचोयुक्ति इत्यस्मिन् 'वाक्'शब्दस्य षष्ठीविभक्तिप्रत्ययस्य लोपः न जातः । इदम् अलुक्समासः इति उच्यते । वाचोयुक्तयः गणपाठे उपलभ्यते ।

पात्रेसमितादयश्च

पात्रेसमितः - केवलं भोजनार्थम् उपस्थितः भवति, न कदापि कार्यार्थम् ।
गेहेशूरः - गृहे केवलम् अस्य शौर्यम्, अन्येषु कार्येषु न ।
कूपमण्डूकः - अल्पज्ञः । अस्मिन्नेव अर्थे - उदुम्बरक्रिमिः, कूपकच्छपः, अवटकच्छपः, कुम्भमण्डूकः, उदपानमण्डूकः ।
नगरकाकः - अन्येषां वञ्चने चतुरः ।
गर्भे तृप्तः - आजन्मदरिद्रः ।
आखनिकबकः - गृहे विद्यमानं भुञ्जानः कालं यापयति । (आखनिकः - जलधारा इत्यर्थः) बहिः सम्पादनं न करोति ।
मातरि पुरुषः / पितरि पुरुषः - गृहे एव मातरं भाययन् भुञ्जानः भवति । बहिः कार्यं न करोति ।
गेहनर्दी - केवलं गृहे शूरः ।
पिण्डीशूरः - भोजने शूरः, कार्ये अपि शूरः ।
गेहमेहि - गृहे एव तिष्ठति । कार्यार्थं बहिः न गच्छति ।
गेहविचिती - गृहे तिष्ठन् इदं युक्तम् इदम् अनुक्तम् इति कथयति । किन्तु कार्यावधौ न कथयति ।
नगरश्वा - अविनीतः, दार्ष्ट्यबुद्धिः यः सः ।
कर्णेटिरिटिरा - श्रोतॄणाम् आसक्त्यादिकम् अपरिगणयन् यः निरन्तरं रटति सः । अस्मिन्नेव अर्थे - कर्णे चुरुचुराः
पात्रेबहुलः
उदुम्बरमशकः
नगरवायसः
गेहेक्ष्वेडी
गेहेविजिती
गेहेव्याडः
गेहेदाहौ
गेहेदृप्तः
गेहेधृष्टः
गोष्ठेशूरः
गोष्ठेविजिती
गोष्ठेक्ष्वेडी
गोष्ठेपटुः
गोष्ठेपण्डितः
गोष्ठेप्रगल्भः

मयूरव्यंसकादयश्च

अश्नीतपिबता पचतभृज्जता खादतमोदता/खादतवमता- खादनपानादिकम्

उदा - राज्ञो दशरथस्य अश्वमेधयागे महती भोजनव्यवस्था बभूव । सर्वदा अश्नीत पिबता, खादत मोदता च समभवत् ।

एहिरेयाहिरा - अये अत्र आगच्छ, तत्र गच्छ इति अगौरेण आज्ञाकरणाय अयं शब्दः उपयुज्यते ।

उदा - नाहं तस्य धनिकस्य गृहे स्थास्यामि । सर्वदा एहिरेयाहिरा इति मां पीडयति ।

कणेहत्य-मनोहत्य - कण्ठपूर्ति - आतृप्ति

उदा - कणेहत्यसुरां पिबति, मनोहत्य पुष्पाणि पश्यति

कुतुपसौश्रुतः - 'कुतुप' - (मेषस्य) ऊर्णेन सज्जीकृतं कम्बलम् । इदं सर्वदा यः धरति सः कुतुपसौश्रुतः ।
अजातौल्वलि - अजानां क्रयविक्रयणं यःकरोति सः अजातौल्वलिः ।
उष्ट्रकोशी - उष्ट्रः इव यः कूजति सः ।
काकरावी - काकः इव कूजति ।
मयूरव्यंसकः
छात्रव्यंसकः
कम्बोजमुण्डः
यवनमुण्डः
हस्तेगृह्यः/हस्तगृह्यः
पादेगृह्यः/पादगृह्यः
लाङ्गूलेगृह्यः/लाङ्गूलगृह्यः
पुनर्दायः
एहीडम्
एहियवम्
एहिवणिजा - शाकविक्रयिकं गृहिणी एवम् आह्वयति ।
अपेहिवाणिजा - कलहं कृत्वा विक्रयिकं गृहात् प्रेषणक्रिया अपेहिवणिजा इति कथ्यते ।
प्रेहिवाणिजा
एहिस्वागता
अपेहिस्वागता
एहिद्वितीया
अपेहिद्वितीया
प्रैहिद्वितीया
एहिकटा
अपेहिकटा
प्रेहिकटा
आहरकटा
प्रेहिकर्दमा
प्रोहकर्दमा
विधमचूडा
उद्धमचुडा/उद्धरचूडा
आहरचेला
आहरवसना/आहरसेना
आहरवनिता/आहरविनता
कृन्तविचक्षणा
उद्धरोत्सृजा
उद्धरावसृजा
उद्धमविधमा
उत्पचनिपचा
उत्पतनिपता
उच्चनीचम्
आचोपचम्
आचपराचम्/नखप्रचम्
निश्चप्रचम्
अकिञ्चन
स्नात्वाकालकः
पीत्वास्थिरकः
भुक्त्वासुहितः
प्रोष्यपापीयान्
उत्पत्यपाकला
निपत्यरोहिणी
निषण्णश्यामा
अपेहिप्रघसा
एहिविघसा
इहपञ्चमी
इहद्वितीया
जहिजोडः/जहिजोडम्
जहिस्तम्बम्/जहिस्तम्बः/उज्जहिस्तम्बम्
आख्यातमाख्यातेन
आहरनिवपा
आहरनिष्किरा/आवपनिष्करा
उत्पचविपचा
भिन्धिलवणा
कृन्धिविचक्षणा
पचलवणा
पचप्रकूटा
अकुतोभयः
कान्दिशीकः/कान्दिशीकः
आहोपुरुषिका अहमहमिका
यदृच्छा
उन्मृजावमृजा
द्रव्यान्तरम्
अवश्यकार्यम्

अन्याः

खट्वारूढः - अविनीतः इत्यर्थः । ब्रह्मचारिभिः अध्ययनावसरे खट्वायाः (मञ्चस्य) आरोहणं न करणीयमित्यस्ति नियमः ।
लालाटिकः - सेवकः । स्वामिनः कथनम् अनवगच्छन् तदीयं ललाटमेव पश्यन् यः तिष्ठेत् सः ।
कौक्कुटिकः - संन्यासी । कुक्कुरस्य चलनादीनाम् आधारेण भविष्यं यः कथयति सः ।