अनृणाः स्याम ॥

अनृणाः स्याम ॥ (ऋग्वेदः ६-११७-३)

ऋणरहिताः भवेम ।

जन्मसमनन्तरमेव ऋणम् अस्मदुपरि आरोपितं भवति ।

देवऋणम् - अस्मन्निमित्तं शरीररचनाव्यवस्थां, जीवनाय भूमि-वायु-जल-शाख-आकाशादीनां व्यवस्थाञ्च परिकल्पितवतः तस्य भगवतः ऋणम् ।

पितृऋणम् - अस्माकं कृते शरीरं विरचय्य गर्भे सम्पाल्य, पोषयित्वा, प्रसूय, संरक्ष्य, सकाले भोजनवस्त्रादीनि परिकल्प्य मार्गदर्शनं कृतवतोः पित्रोः ऋणम् ।

आचार्यऋणम् - ज्ञानं विवेकञ्च दत्तवतां गुरुजनानाम् ऋणम् ।

एतेभ्यः ऋणेभ्यः कथं मुक्ताः स्याम इत्येतस्मिन् विषये तीव्रः प्रयत्नः स्यात् । इदं कर्तव्यं विस्मृत्य अनर्थकार्याणि कुर्वन्तः नूतनस्य ऋणस्य वर्धनं, परिश्रमेण विना सम्पत्तेः स्वायत्तीकरणम्, आधारभूतानां पञ्चभूतानां मलिनीकरणम् इत्यादिषु अकार्येषु मग्नैः इयं सूक्तिः कथं वा अवगम्येत ? भगवता सृष्टम् इदं जगत् शुद्धं संरक्ष्य तदीयमार्गदर्शनानुसारं यदि शुद्धं जीवेम तर्हि देवऋणात् मुक्तिः प्राप्येत । वार्धक्ये पित्रोः सेवा प्रीत्या यदि क्रियेत तर्हि पितृऋणात् मुक्ताः स्याम । ज्ञानं संरक्ष्य अग्रिमायै परम्परायै यदि प्रापयेम तर्हि आचार्यऋणात् मुक्तिः साध्या । ऋणमुक्तमात्रस्य एव जननमरणचक्रात् मुक्तिः !!